تستوسترون :در اولین مقاله در باره استروئید ها به استروئید پر کار برد تِستوستِرون (به انگلیسی: Testosterone) می پردازیم
تِستوستِرون (به انگلیسی: Testosterone) از هورمون‌های مهم موجود در بدن زن و مرد می‌باشد که اثرات آندروژنیک (جنسیتی) و آنابولیک (سازنده، رشد دهنده) دارد.
ترشح
تولید تستوسترون پیش از دو ماهگی جنین در رحم مادر آغاز گشته و در تعیین نرینگی یا مادینگی آن نقش دارد. تولید این هورمون در دوره بلوغ جنسی افزایش یافته و عامل اصلی تغییرات فیزیکی این دوران به‌شمار می‌آید. به طور متوسط بدن هر مرد ۲۰ برابر بیشتر از بدن هر زن تستوسترون تولید می‌کند هرچند به دلیل متابولیسم بیشتر سطح پلاسمایی این هورمون در مردان فقط هفت برابر زنان است..[۱] تستوسترون از هورمون‌های استروئیدی بدن است که ساختمان اصلی سازنده آن را کلسترول تشکیل می‌دهد.
بیضه‌ها
بیضه‌ها چند هورمون جنسی مردانه از جمله تستوسترون٬ دی هیدروتستوسترون(dihydrotestosterone)، و آندروستن دیون(androstenedion) ترشح می‌کنند که به مجموعهٔ آنها آندروژن می‌گویند. تستوسترون به حدی بیشتر از هورمون‌های دیگر است که می‌توان آن را هورمون اصلی بیضه دانست، گرچه بخش زیادی از تستوسترون و شاید بیشتر آن در بافت‌های هدف به هورمون فعال تر دی هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود. تستوسترون به وسیلهٔ سلولهای میان بافتی لیدیگ(interstitial cells of Leydig) ترشح می‌شود که در میان بافت لابلای لوله‌های منی ساز قرار دارند و حدود ۲۰ درصد از وزن بیضه‌های بالغین را تشکیل می‌دهند.
در دوران کودکی تقریباً هیچ سلول لیدیگی در بیضه‌ها وجود ندارد و تقریباً هیچ مقدار تستوسترون از بیضه‌ها ترشح نمی‌شود اما تعداد زیادی از این سلول‌ها طی دو سه‌ماهه نخست پس از تولد پسران و در مردان بالغ وجود دارد و لذا در این دو دوره مقدار زیادی تستوسترون از بیضه‌ها ترشح می‌شود. به علاوه اگر سلولهای میان بافتی لیدیگ دچار تومور شوند مقدار زیادی تستوسترون ترشح می‌کنند. و بالاخره در صورت تخریب اپیتلیوم زایای بیضه‌ها بر اثر درمان با اشعهٔ X یا حرارت بیش از حد، سلولهای لیدیگ که کمتر آسیب می‌بینند غالباً به تولید تستوسترون ادامه می‌دهند.
سایر جاهای بدن
اصطلاح آندروژن به معنای هرگونه هورمون استروییدی اعم از تستوسترون است که اثرات مردساز دارد؛ آندروژن‌ها شامل هورمون‌های جنسی مردانه‌ای که در هر نقطه دیگر از بدن جز بیضه‌ها تولید می‌شوند نیز هستند. مثلاً غدد فوق کلیه حداقل ۵ آندروژن ترشح می‌کنند گرچه در حالت طبیعی کل فعالیت مردساز تمام این هورمونها به حدی کم است (کمتر از ۵ درصد از کل در مردان بالغ) که حتی در زنان هم جز رویش موهای پوبس و زیر بغل، باعث صفات چشمگیر مردانه نمی‌شود اما زمانی که تومور فوق کلیه یا سلولهای آندروژن ساز فوق کلیه به وجود آید،
مقدار هورمون‌های آندروژنی ممکن است به حدی زیاد شود که باعث پیدایش تمام صفات ثانویه جنسی مردانه حتی در زنان گردد. به ندرت ممکن است سلولهای باقی‌مانده رویانی در تخمدان زنان به توموری تبدیل شوند که آندروژن بیش از حد ترشح نماید. یکی از این تومورها آرنوبلاستوم(arrhenoblastoma) است. تخمدان طبیعی هم مقداری جزئی از آندروژن‌ها می‌سازد ولی آنها معمولاً بی اهمیت هستند.
متابولیسم
حدود ۹۷ درصد از تستوسترون پس از ترشح از بیضه‌ها یا به سستی به آلبومین پلاسما متصل می‌شود یا به طور محکم تر به نوعی بتاگلوبین موسوم به گلبولین متصل شونده به هورمون جنسی اتصال می‌یابد و بدین اشکال حدود ۳۰ دقیقه تا چند ساعت در خون گردش می‌کند. تا آن زمان تستوسترون یا به بافتها منتقل شده یا به محصولاتی غیر فعال تجزیه می‌گردد. بخش زیادی از تستوسترونی که در بافتها مستقر می‌شود در سلول‌ها به دی هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود به ویژه در اعضای خاص هدف مانند غدهٔ پروستات بالغین و دستگاه تناسلی خارجی جنین پسر. برخی از اثرات تستوسترون به این تبدیل وابسته‌اند درحالیکه برخی دیگر چنین نیستند.
تجزیه و دفع
تستوسترونی که در بافتها مستقر نشده به سرعت و عمدتاً در کبد به آندروسترون و دهیدرواپی آندروسترون(DHEA) تبدیل می‌شود و همزمان در کبد با کنژوگاسیون به صورت گلوکورونید یا سولفات (بیشتر گلوکورونید) در می‌آید. این‌ها یا از طریق صفرای کبدی به درون روده دفع می‌شوند یا از طریق کلیه‌ها وارد ادرار می‌گردند.
عملکرد
تستوسترون مهمترین هورمون مردانه و بسیار موثر در رشد وتکامل اندامهای جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی مانند رویش موی صورت، بم شدن صدا، ریزش موی مدل مردانه و خواص آنابولیک مانند رشد عضلات و توده استخوانی می‌باشد. این هورمون باعث جهش رشد در نوجوانان و توقف رشد قدی با بستن صفحات رشد در دو انتهای استخوان‌ها می‌شود. تستوسترون باعث ساخته شدن بافتها می‌گردد. محل اصلی ساخت و ترشح این هورمون در بدن مردها بیضه است هر چند که مقدار کمی در غده فوق کلیوی هم تولید می‌شود لذا برداشتن بیضه‌ها (خواجه شدن) موجب کاهش صفات ثانویه جنسی می‌شود. در زنان این هورمون در تخمدان و غده فوق کلیوی سنتز می‌شود.
به طور کلی تستوسترون مسئول ایجاد صفات متمایز بدن مردانه است. حتی در طول زندگی جنینی هم گنادوتروپین جفتی(chorionic gonadotropin)، بیضه‌ها را وادار به ترشح مقادیر متوسطی از تستوسترون می‌کند و تستوسترون در تمام دورهٔ تکامل جنینی و حداقل ۱۰ هفته پس از تولد ترشح می‌شود؛ از آن پس در دوران کودکی تقریباً هیچ مقدار تستوسترون تولید نمی‌شود. اما در حدود سنین ۱۰ تا ۱۳ سالگی که شروع بلوغ است، ترشح تستوسترون تحت تاثیر هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به سرعت افزایش می‌یابد و این ترشح زیاد در بیشتر بقیهٔ طول عمر ادامه می‌یابد ولی پس از ۵۰ سالگی به سرعت کاهش می‌یابد و تا ۸۰ سالگی به ۲۰ تا ۵۰ درصد حداکثر ترشح آن می‌رسد.
بیضه‌های جنین پسر در حدود هفتمین هفته از زندگی رویانی شروع به آزادسازی تستوسترون می‌کنند. درواقع یکی از تفاوت‌های عمدهٔ عملی میان کروموزوم‌های جنسی زنانه و مردانه این است که کروموزوم مردانه ژن SRY (ژن ناحیهٔ تعیین جنسیت Y) دارد که حامل رمز پروتئین فاکتور تعیین بیضه (یا پروتئین SRY) می‌باشد. پروتئین SRY آبشاری از فعال سازی‌های ژنی را آغاز می‌کند که ستیغ تناسلی(genital ridge) در حال تشکیل را به سلولهای مترشحهٔ تستوسترون متمایز می‌کنند و نهایتاً بیضه را می‌سازند درحالیکه کروموزوم زنانه باعث تمایز ستیغ به سلولهای مترشحهٔ استروژن‌ها می‌شود.[۶]
فیزیولوژی
هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها GnRH به صورت طبیعی در بدن از نورونهای هیپوتالاموس ترشح می‌شود. این هورمون باعث آزاد شدن هورمون محرکه فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینه کننده (LH) از غده هیپوفیز می‌شود که این هورمونها با تاثیر بر سلولهای بیضه سطح خونی تستسترون را تنظیم می‌کنند. آنزیم ۵- آلفاـ ردوکتاز در بافتها باعث تبدیل تستوسترون به دی هیدروتستوسترون (DHT) که متابولیت فعالتری است می‌شود.
علل کاهش تستوسترون
عوامل مختلفی باعث کاهش تستوسترون در مردان می‌شود که یکی از شایع ترین علل آن، افزایش سن است. از علل دیگر می‌توان به این موارد اشاره کرد: سیگار، الکل، برخی داروها، رادیوتراپی، گرما و استفاده از حمام و سونای داغ، نهانی بیضه‌ها، دیابت، بیماری مادرزادی کالمن، جراحی و برداشت بافت بیضه، تومورهای بیضه، تومورهای کبد، واریکوسل و تومورهای هیپوفیز.
علایم کاهش تستوسترون
اُفتروابط جنسی از شایع ترین علایم ناشی از کاهش تستوسترون است. علایم دیگر شامل افسردگی، تغییر در توان شناسایی افراد، کاهش انرژی، کاهش میل جنسی، کاهش تحرک، پرخاشگری، عدم تمرکز، درد عضلانی، گر گرفتگی و بی خوابی بعد از غذا خوردن می‌باشد.
تشخیص کاهش تستوسترون
در معاینه بدنی، معمولاً کاهش حجم بیضه‌ها، کاهش موهای بدن، کاهش حجم عضلات و پوکی استخوان را می‌توان دید. تشخیص معمولاً از راه اندازه‌گیری تستوسترون و LE نمونه خون ۸ صبح است. البته در موارد مشکوک می‌توان هورمون‌های تیروئید، ملاتونین،DHEA و فاکتور شبه انسولین را نیز اندازه‌گیری کرد.
اثر تستوسترون بر بدن
توزیع موهای بدن
تستوسترون باعث رویش موهای مناطق زیر می‌شود: – روی پوبیس – در طول خط سفید شکم گاه تا ناف و بالاتر – روی صورت – معمولاً بر روی سینه – با شیوع کمتر بر روی سایر نواحی بدن مانند پشت تستوسترون موهای بیشتر قسمت‌های دیگر بدن را هم پر پشت تر می‌کند.
کاسه سر و طاسی
تستوسترون رشد موی بالای سر را کم می‌کند؛ مردانی که بیضه‌های فعال ندارند طاس نمی‌شوند اما بسیاری از مردانی که صفات ثانویهٔ جنسی در آنها بارز است هرگز طاس نمی‌شوند زیرا طاسی معلول دو عامل است: ۱- زمینهٔ ژنتیکی ایجاد طاسی ۲- ترشح مقادیر زیاد هورمون‌های آندروژنی به همراه زمینهٔ ژنتیکی مزبور زنانی که زمینهٔ ژنتیکی مساعد دارند و دچار تومورهای آندروژنی طویل‌المدت نیز می‌شوند همچون مردان طاس می‌گردند.
اثر بر صدا
تستوسترون ترشح شده از بیضه‌ها یا تزریق شده به بدن سبب هیپرتروفی مخاط حنجره و بزرگی حنجره می‌شود. این اثرات ابتدا باعث صدایی نسبتاً ناموزون و خشن می‌گردد ولی به تدریج صدا به صورت بم شاخص مردانه در می‌آید.
تاثیر بر پوست
تستو سترون ضخامت پوست کل بدن را افزایش می‌دهد و زمختی بافت‌های زیر جلدی را زیاد می‌کند. تستوسترون میزان ترشح برخی از غدد سباسه بدن یا شاید تمام آنها را افزایش می‌دهد. ترشح بیش از حد از غدد سباسه صورت اهمیت خاصی دارد زیرا ترشح زیاد این غدد می‌تواند موجب پیدایش آکنه (acne) شود. بنابراین آکنه یکی از شایعترین مشخصات دورهٔ نوجوانی است که بدن مرد برای نخستین بار در معرض تستوسترون زیاد قرار می‌گیرد. پس از چند سال از ترشح تستوسترون، پوست به طور طبیعی خود را به نوعی با تستوسترون سازگار می‌کند و بدین ترتیب بر آکنه فائق می‌آید. تستوسترون پروتئین سازی و تکامل عضلات را افزایش می‌دهد.
یکی از مهمترین صفات مردانه تکامل فزایندهٔ عضلات پس از بلوغ است به طوری که تودهٔ عضلانی مرد به طور متوسط حدود ۵۰ درصد بیش از تودهٔ عضلانی زن می‌شود. این حالت با افزایش پروتئین در قسمت‌های غیر عضلانی بدن نیز همراه است. بسیاری از تغییرات پوست به دلیل نشست پروتئین‌ها در پوست است و تغییرات صدا هم تاحدودی ناشی از همین عمکلرد آنابولیک تستوسترون در مورد پروتئین‌ها است.
با توجه به اثر بزرگ تستو سترون و سایر آندروژن‌ها بر عضلات بدن، ورزشکاران به طور گسترده از یک آندروژن صناعی برلی بهبود قوای عضلانی خود استفاده می‌کنند. این کار باید به شدت تقبیح شود زیرا تستوسترون زائد در بلند مدت اثراتی زیانبار دارد. در سنین پیری هم از تستوسترون به عنوان نوعی هورمون جوانی استفاده می‌کنند تا قدرت عضلانی را بهبود بخشند گرچه نتایج آن زیر سوال است.
تستو سترون ماتریس استخوانی را افزایش می‌دهد و باعث احتباس کلسیم می‌شود. در پی افزایش تستو سترون گردش خون هنگام بلوغ یا پس از تزریق بلند مدت تستو سترون به حد چشمگیری زیاد می‌شود و مقدار املاح رسوبی کلسیم در آنها تا حد چشمگیری افزایش می‌یابد. پس تستوسترون مقدار کل ماتریس استخوان را زیاد می‌کند و سبب احتباس کلسیم می‌شود. معتقدند افزایش ماتریس استخوان حاصل اثر عمومی تستوسترون در آنابولیسم پروتئین‌ها و اثر آن در رسوب املاح کلیسم در پاسخ به افزایش پروتئین است.
سرانجام تستو سترون اثرات خاصی به ترتیب زیر بر لگن دارد: – باریک کرد ن خروجی لگن – طویل کردن آن – ایجاد شکل قیف مانند به جای شکل تخم مرغی که در لگن زن دیده می‌شود – افزایش زیاد استحکام لگن جهت تحمل بار لگن مرد در غیاب تستو سترون شبیه لگن زن می‌شود.
باتوجه به توان تستو سترون در افزایش اندازه و قدرت استخوان‌ها، گاه از آن برای درمان پیرمردان مبتلا به استئوپورز استفاده می‌کنند. اگر مقدار زیادی تستوسترون یا هرگونه آندروژن دیگر به طور غیر طبیعی در کودک در حال رشد ترشح شود سرعت رشد استخوان به شدت کاهش می‌یابد و باعث نقص در ساختار کل بدن نیز می‌شود.
علت این امر٬ اثر تستوسترون بر بخش‌های رشد کننده استخوان است و سبب جوش خوردن اپی فیزهای استخوان‌های دراز در سنی پایین‌تر به تنهٔ استخوان‌های مربوطه می‌شود. بنابراین با وجود سرعت زیاد رشد، این جوش خوردن زودرس اپی فیزها باعث می‌شود قد شخص از حالتی که تستوسترون اصلاً ترشح نمی‌گردد نیز کوتاهتر شود. حتی در مردان طبیعی هم قد نهایی شخص مختصری کوتاهتر از قدی است که در صورت اخته شدن پیش از بلوغ بدست می‌آمد.
تاثیر بر میزان متابولیسم پایه
تستوسترون میزان متابولیسم پایه را بالا می‌برد. تزریق مقادیر زیاد تستوسترون می‌تواند میزان متابولیسم پایه را تا ۱۵ درصد افزایش دهد. حتی ترشح مقادیر معمول تستوسترون از بیضه طی دورهٔ نوجوانی و اوایل بزرگسالی هم باعث افزایش میزان متابولیسم پایه به میزان ۵ تا ۱۰ درصد نسبت به حالتی می‌شود که بیضه‌ها فعال نباشند. این افزایش میزان متابولیسم احتمالاً نتیجهٔ غیر مستقیم اثر تستوسترون بر آنابولیسم پروتئین‌ها است زیرا افزایش مقدار پروتئین‌ها به ویژه آنزیم‌ها فعالیت همهٔ سلول‌ها را زیاد می‌کند.
تاثیر بر گلبول‌های قرمز خون
تستوسترون گلبول‌های قرمز خون را افزایش می‌دهد. اگر تستوسترون را به مقدار طبیعی به بدن یک بزرگسال اخته(castrated) تزریق کنیم، تعداد گلبول‌های قرمز در هر میلی متر مکعب خون ۱۵ تا ۲۰ درصد زیاد می‌شود. همچنین مردان به طور متوسط در هر میلی‌متر مکعب خون حدود ۷۰۰۰۰۰ گلبول قرمز بیش از زنان دارند. با وجود ارتباط قوی میان تستوسترون و افزایش هماتوکریت، به نظر نمی‌رسد که تستوسترون مستقیماً میزان اریتروپوییتین را افزایش دهد یا اثری مستقیم بر تولید گلبول‌های قرمز داشته باشد. حداقل بخشی از این اثر تستوسترون در افزایش تولید گلبول‌های قرمز ممکن است ناشی از افزایش میزان متابولیسم پس از تجویز تستوسترون باشد.
اثر تستوسترون بر تعادل آب و الکترولیت
هورمون‌های استروییدی زیادی می‌توانند باز جذب سدیم را در توبول‌های دیستال کلیه‌ها افزایش دهند. تستوسترون هم چنین اثری دارد، ولی اثر آن در مقایسه با مینرالوکورتیکوییدهای فوق کلیه جزئی است. با وجود این حجم خون و مایع خارج سلولی بدن مرد پس از بلوغ نسبت به وزنش قریب ۵ تا ۱۰ درصد افزایش می‌یابد.
درمان
برای درمان کمبود این هرمون در بدن٬ معمولاً از تستوسترون باشکال خوراکی٬ تزریقی و یا موضعی استفاده می‌شود.
کاربرد دارویی
تستو سترون به صورت آمپول گاه در صورت عدم بروز به موقع صفات ثانویه جنسی و نیز در بدن سازی به کار می‌رود. ترکیبات متعددی با فرمول شیمیایی یا عملکرد مشابه تستوسترون نیز به عنوان داروهای آندروژن ساخته شده‌اند مانند دانازول، ناندرولون و … که کاربردهای متعددی دارند.
عوارض جانبی
از جمله عوارض درمان با تستو سترون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افزایش آنزیم‌های کبدی و افزایش خطر سرطان کبد، افزایش احتمال ابتلا به سرطان پروستات، افزایش چربی خون، افزایش گلبول‌های قرمز خون و انسداد تنفسی و کوچک شدن بیضه. در مورد درمان با تستوسترون و اثر آتروفیک آن بر بیضه٬ امروزه از تجویز داروی کلومیفن سیترات بصورت همزمان با تجویز تستوسترون استفاده می‌شود.